Alle pogingen om Nederland van het gas te halen ten spijt, is aardgas in de provincie Utrecht en andere regio's de komende jaren hard nodig om woningen te kunnen blijven bouwen. Dat melden demissionair minister Jetten van Klimaat, netbeheerders Stedin en Tennet en de provincie. Ze kondigen een reeks 'fossiele' maatregelen aan om het overvolle elektriciteitsnet te ontlasten, zodat nieuwe adressen toch stroom kunnen krijgen.

Om te beginnen krijgen inwoners van Utrecht die hun huis willen verduurzamen het advies om een hybride warmtepomp te nemen in plaats van een warmtepomp die volledig op stroom draait. Ook is er zogeheten 'regelbare opwek' nodig, zoals extra gasturbines. Een maatregel waar ook veel van wordt verwacht, is het op piekmomenten uitzetten van publieke laadpalen voor elektrische auto's. Daarvoor deed Stedin eind februari al een oproep.

Als de maatregelen niet worden ingezet, dan is in grote delen van de provincie Utrecht nieuwbouw niet meer mogelijk, vertraagt uiteindelijk de energietransitie en ontstaan er onderbrekingen van de stroomvoorziening, waarschuwen de partijen. Het gaat om een tekort op het stroomnet voor kleinverbruikers, zoals huishoudens en winkeliers, dat gelijkstaat aan het verbruik van 125.000 woningen.

Met de maatregelen willen ze zoveel mogelijk voorkomen dat nieuwbouw en consumenten die hun huis willen verduurzamen of een laadpaal willen plaatsen op een wachtlijst komen te staan. "Het zijn maatregelen die een aanzienlijke impact hebben op het terugdringen van de overbelasting van het stroomnet", zegt gedeputeerde Huib van Essen van de provincie Utrecht. Laadpalen op piekmomenten pauzeren en op piekmomenten tijdelijk overstappen op gasinstallaties zijn hiervoor "helaas noodzakelijk."

In eerste instantie gaat het om de provincie Utrecht, waar de situatie volgens de partijen bijzonder nijpend is. Op andere plekken wordt aan soortgelijke maatregelen gedacht. Voor de zomer moet duidelijk worden welke maatregelen nodig zijn in de Flevopolder en Gelderland.

Zonder maatregelen dreigen tot 2030 anderhalf miljoen kleinverbruikers, waaronder huishoudens, in het ergste geval te maken met stroomuitval. Andere problemen waar mensen mee te maken kunnen krijgen zijn knipperende lampen en apparatuur die niet goed werkt, afschakeling van zonnepanelen en het risico op meer stroomonderbrekingen.

Deze gevolgen voor kleinverbruikers komen boven op de problemen voor grootverbruikers die er al langer zijn. De wachttijden voor nieuwe of zwaardere aansluitingen, bijvoorbeeld als een bedrijf wil verduurzamen, lopen op.

Vanmiddag halen veel Groningers opgelucht adem: de wet waarmee de sluiting van het Groninger gasveld definitief is geregeld, wordt symbolisch getekend door demissionair staatssecretaris Vijlbrief.

Het gasveld veranderde de afgelopen 65 jaar van goudmijn voor Nederland in een hoofdpijndossier. Hoe ging dat? Een korte tijdlijn:

In 1947 richten de oliebedrijven Shell en Esso samen de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) op, een bedrijf dat in Nederland op zoek gaat naar aardolie en -gas. In mei 1959 doet het bedrijf zijn grootste vondst: onder het Groningse dorp Slochteren wordt de grootste gasbel van Europa ontdekt, van zo'n 2800 miljard kubieke meter. De NAM krijgt een eeuwigdurende winningsvergunning van de Staat, voor dit veld.

Heel Nederland schakelt vanaf begin jaren 60 over op het gebruik van aardgas uit dit veld, voor industrie, stroomopwekking, koken en verwarming. De Nederlandse overheid wordt schatrijk: het grootste deel van de (omgerekend) ruim 400 miljard euro aan opbrengsten sinds de vondst in 1959, gaat naar de Staat. Die bekostigt er infrastructurele werken en een aanzienlijk deel van de verzorgingsstaat mee.

De keerzijde van de gaswinning wordt pas tientallen jaren later duidelijk: in december 1986 beeft de aarde bij Assen - het gevolg van winning in het kleinere aardgasveld Eleveld. In de decennia erna zijn in Noord-Nederland nog honderden andere aardbevingen, veruit de meeste in het Groningenveld. Die zijn veroorzaakt door het winnen van al dat gas: de bodem daalt, er komt druk te staan op aardbreuken onder het gasveld en door de drukverschillen die ontstaan in het veld.

Vooral de omgeving van Slochteren wordt hierdoor hard geraakt. In de zomer van 2012 wordt het gebied getroffen door de 'Klap bij Huizinge', een aardbeving met een kracht van 3,6. Het is de zwaarste aardbeving ooit in Groningen, die in de hele provincie gevoeld wordt en tot schade leidt. Honderden huizen in de wijde omgeving blijken niet bestand tegen deze en de vele volgende bevingen, en moeten worden gesloopt of versterkt.

In 2013 vinden de meeste bevingen in het gebied plaats: 119 alleen al in Groningen, waarvan er 30 een sterkte hebben van meer dan 1,5. Begin dit jaar meldt het Staatstoezicht op de Mijnen - de toezichthouder op de winning in Nederland - in een alarmerend onderzoeksrapport ook dat de bevingen steeds zwaarder zullen worden. Het advies: de winning zo snel mogelijk terugdraaien.

Toch wordt er dat jaar ook nog een recordhoeveelheid gas uit de Groningse bodem gehaald: 53,9 miljard kubieke meter, ruim 6 miljard kuub meer dan het jaar ervoor.

Na enkele jaren van mondjesmaat terugdraaien en vele Kamerdebatten over hoeveel dan precies, besluit het kabinet op initiatief van minister Wiebes (Economische Zaken) dat de gaskraan helemaal dichtgaat. Maar pas in 2030, en tot die tijd stapsgewijs.

Volgens Wiebes zit er "omwille van de veiligheid" niets anders op dan de oorzaak van de aardbevingen helemaal weg te nemen. Dat betekent dat een deel van het Groninger gas "gewoon in de grond blijft zitten". Een jaar later zegt Wiebes dat de definitieve sluiting al eerder kan: ergens medio 2022, mits er voldoende alternatieven zijn.

In 2019 start een parlementaire enquête over de gaswinning, en dan vooral over de vraag waarom er nog zo lang zo veel gas uit de grond werd gehaald, ondanks het grote aantal aardbevingen. De voornaamste conclusie van de commissie, een paar jaar later: de belangen van de Groningers zijn stelselmatig genegeerd, geld verdienen ging altijd boven veiligheid van de inwoners.

'Leveringszekerheid' van het gas werd door de overheid en de exploitanten van het gasveld als het belangrijkste gezien: die ging boven alles en de buitenwereld werd volgens de commissie "bewust" onwetend gehouden.

Voorzitter Van der Lee heeft het over "ongekend systeemfalen":

Opeenvolgende ministers waren niet goed geïnformeerd over de gevaren van de gaswinning en ook de Tweede Kamer was niet goed op de hoogte, waardoor die zijn rol als belangenbehartiger van de burgers niet goed kon uitvoeren.

In 2023 besluit staatssecretaris Vijlbrief (Mijnbouw) dat het Groningenveld een jaar later definitief gesloten wordt. Vanaf 1 oktober dat jaar gaat de gaskraan al voorlopig dicht en wordt er niets meer gewonnen, zo is het idee. Begin 2024 gaat de kraan toch weer enkele dagen open om verwachte vrieskou op te vangen. Tot schrik van omwonenden, die later in het voorjaar nogmaals schrikken als de Eerste Kamer ineens kanttekeningen plaatst bij de verwachte sluiting van het gasveld.

Een geëmotioneerde Vijlbrief dreigt begin april op te stappen als er weer uitstel komt:

Vijlbriefs woorden hebben effect: in navolging van de Tweede Kamer gaat ook de senaat akkoord met sluiting per 1 oktober 2024. Vijlbrief tekent vanmiddag in Kolham symbolisch de wet die dat moet regelen, op de plek waar 65 jaar geleden het gasveld ontdekt werd, omringd door Groningse bestuurders en inwoners die zich hebben ingezet voor de sluiting.

De wet is deze week ondertekend door koning Willem-Alexander en gepubliceerd in de Staatscourant. Daarmee is de sluiting van het Groninger gasveld definitief.

Het demissionaire kabinet geeft in de begroting voor de komende jaren, de voorjaarsnota, miljarden uit aan onder meer de crisisopvang van asielzoekers, slachtoffers van de kinderopvangtoeslag, Groningen en geldtekorten van gemeenten. Dat melden bronnen aan de NOS.

Voor de opvang van asielzoekers gaat meer dan een miljard euro naar het COA (Centraal Orgaan opvang asielzoekers). Dat zijn 375 miljoen euro extra voor 2024 en 700 miljoen euro voor 2025.

Dat is vooral bedoeld om kosten voor de noodopvang te dekken, zoals wooncontainers, hotels, grote schepen en het beschikbaar houden van bestaande crisisopvang. Het asielbudget werd dit jaar al verhoogd met 600 miljoen euro, maar dat blijkt dus niet genoeg te zijn.

Voor ouders en kinderen die zijn getroffen door het toeslagenschandaal komt er nog dit jaar 400 miljoen euro extra en volgend jaar 900 miljoen euro. Tot nu toe hebben zich 68.000 mensen gemeld als gedupeerde, waarvan ruim 33.000 mensen te horen hebben gekregen dat zij erkend slachtoffer zijn. In totaal kost de afhandeling van het toeslagenschandaal nu meer dan 8 miljard euro.

Ook voor de inwoners van Groningen die door de aardgaswinning schade aan hun huis hebben opgelopen is er in 2025 een extra bedrag van 500 miljoen euro. Het demissionaire kabinet blijft erbij dat de gaskraan dicht moet, ondanks zorgen bij verschillende politieke partijen.

Voor gemeenten boekt het kabinet voor dit jaar en komend jaar 715 miljoen euro in omdat de gemeenten niet kunnen rondkomen. Zij werden gekort op het gemeentefonds met het idee dat de samenvoeging van gemeenten een geldbesparing op zou leveren. Maar dat valt tegen, ook omdat de gemeenten er veel overheidstaken hebben bijgekregen. Vanaf 2026 gaat het bedrag naar beneden tot 75 miljoen euro.

En vrijdag lekte al uit dat er een Waarborgfonds komt voor warmtenetten in gemeenten van 250 miljoen voor de periode tot 2030. En het kabinet wil de Warmte Investeringssubsidieverhogen van 400 miljoen naar 920 miljoen euro. Deze subsidie moet al bestaande warmtenetten rendabeler maken waardoor het voor deze gezinnen minder duur wordt.

Voor Defensie is vanaf 2028 extra geld gereserveerd om te besteden aan munitie en luchtverdediging. Vrijdag maakte het kabinet al bekend dat er nog dit jaar 1 miljard euro extra naar militaire steun voor Oekraïne gaat. Dat leidde tot verontwaardiging bij de formerende partijen PVV en BBB. In 2025 staat er voor 3 miljard euro aan militaire steun in de boeken.

De begroting zou in 2025 met al deze uitgaven voldoen aan de EU-eisen: het begrotingstekort blijft met -2,8 procent onder de grens van -3 procent . Dat is het percentage waarmee de staatsschuld mag oplopen. En de staatsschuld zelf blijft met 49,3 procent onder de 60 procent van het bbp, simpel gezegd wat er in Nederland in een jaar wordt verdiend.

Vorig jaar stond er voor ongeveer 22 miljard euro extra begroot in de voorjaarsnota. Dit jaar lijken die 'extra's' in de begroting een stuk minder te zijn.

Nederland kan komende jaren te maken krijgen met een gastekort als de overheid geen maatregelen neemt. Daarvoor waarschuwt Gasunie Transport Services (GTS), de beheerder van het landelijk gasnet.

Als komende winters kouder dan gemiddeld verlopen, zouden de gasopslagen na de winter relatief leeg kunnen zijn. Dan is er een "reële kans" dat het de zomer daarop niet lukt om de opslagen weer voldoende te vullen voor een volgende koude winter.

De kans dat dit gebeurt, lijkt klein. Maar volgens GTS is het zaak "proactief te handelen" om de levering van aardgas te kunnen blijven garanderen, nu de import van Russisch gas is gestopt en ook de gaswinning in het Groningenveld definitief wordt beëindigd.

In een adviesrapport worden meerdere maatregelen voorgesteld. Zo zou er een wettelijk vastgestelde vulnorm moeten komen voor de gasopslagen. Ook adviseert GTS om te beginnen met de aanleg van een noodvoorraad om in geval van nood toch nog wat gas achter de hand te hebben.

Demissionair minister Rob Jetten voor Klimaat en Energie zegt tegen het ANP dat de in het rapport benoemde risico's reden zijn voor het kabinet om waakzaam te blijven. "Hoewel de kans zeer klein is dat de door GTS geschetste tekorten zich voordoen, zouden de economische en maatschappelijke gevolgen groot zijn."

Het kabinet werkt ook aan een wetsvoorstel om beter voorbereid te zijn op een mogelijke gascrisis. Dat wetsvoorstel zou volgens Jetten dit najaar naar de Tweede Kamer moeten gaan.

Door het milde weer is de leveringszekerheid van gas afgelopen winter niet in gevaar gekomen. De Nederlandse gasopslagen waren vooraf ook goed gevuld. Op 1 november zaten ze voor 99,6 procent vol. Begin vorige maand was dit nog 64,9 procent. Daarmee werd ruimschoots voldaan aan het voor die datum vanuit Brussel voorgeschreven vulniveau van 43 procent.

Het is een keiharde belofte die bij het aanbieden van stadswarmte wordt gedaan. Voor de afnemer mag de aansluiting en het verbruik in ieder geval niet duurder uitpakken dan aardgas en een cv-ketel. Maar die belofte is op een toenemend aantal plekken momenteel moeilijk waar te maken.

Met een spoedwet wil demissionair minister Jetten voor Klimaat die stijging van de vaste kosten daarom inperken.

"Voor een derde van alle huizen in Nederland zou een collectief warmtenet het beste alternatief zijn voor aardgas", zegt Jetten. "Dan kunnen we namelijk ook oudere huizen makkelijk verduurzamen, maar het is heel belangrijk dat die warmtenetten duurzaam CO2-neutraal zijn en dat de kosten van huurders en kopers die erop worden aangesloten acceptabel zijn."

In onder meer Rotterdam en Amsterdam zijn de warmtenetten te duur geworden, omdat energiebedrijven de prijzen voor een aansluiting flink verhoogd hebben. Ze hebben te maken met kostenstijgingen van aannemers, personeel en materiaal.

Woningcorporaties die door hun omvang essentieel zijn voor het succes van warmtenetten, stoppen daarom met aansluiten, of dreigen dat te gaan doen.

Bijvoorbeeld bij de Rotterdamse corporatie Woonstad is het financiële plaatje niet meer rond te maken. "We missen hierdoor een heel grote kans", zegt bestuurder Mohamed el Achkar.

"We hebben al 10.000 woningen op deze manier van het gas afgehaald en zeker in een stad als Rotterdam, met zo veel restwarmte, kunnen we natuurlijk enorm versnellen als we meer woningen aansluiten op het warmtenet."

Ook een andere grote Rotterdamse corporatie, Havensteder, is kritisch. Wat Havensteder betreft moet de overheid op korte termijn ingrijpen. "Het doorberekenen van de kosten voor warmte, met de stijgende tarieven, aan huurders vinden wij onacceptabel."

Eerder besloten Amsterdamse corporaties al onder de huidige voorwaarden geen sociale huurwoningen meer aan te sluiten. En in Utrecht is onvrede onder huurders. Een oproep om je te melden van de lokale PvdA leverde in korte tijd ruim 700 meldingen op. Veel gaan over het vastrecht, de vaste kosten, staat in een mail van de partij aan de melders.

"Er moet ergens een gat gedicht worden om sociale huurders een betaalbare energierekening te laten houden. Daar moeten we het gesprek over aangaan", reageert Laurien Smies van Vattenfall, dat onder meer in Rotterdam en Amsterdam warmtenetten uitbaat.

Daarbij denkt de energieleverancier aan subsidie. Volgens Vattenfall kost een warmtenet aanleggen en onderhouden het bedrijf meer dan gas. Als de belofte is dat het niet meer mag kosten dan gas, "dan moet je dat ergens gaan oplossen", zegt Smies.

Stadswarmte geldt naast warmtepompen die op stroom draaien als een belangrijk alternatief voor gas in de transitie naar duurzame warmte. Momenteel zijn ongeveer een half miljoen huizen op een warmtenet aangesloten. De ambitie is dat dit er drie miljoen worden.

Hoe meer woningen meedoen, hoe rendabeler een warmtenet wordt. Daarom is de deelname van woningcorporaties belangrijk.

En als eenmaal zeker is dat zo'n warmtenet er komt, is de hoop dat particuliere huiseigenaren besluiten aan te haken. Ook daarom is er haast bij.

Want zolang onduidelijkheid is of en tegen welke kosten er een warmtenet komt, zullen steeds meer particuliere huiseigenaren een andere keuze maken. Als die keuze op de warmtepomp valt, betekent dat weer een extra belasting voor het stroomnet.

Als de spoedwet aangenomen wordt, kunnen de nieuwe regels met lagere vaste kosten per 1 januari 2025 ingaan. Op de iets langere termijn moeten huishoudens aan een warmtenet de daadwerkelijke kosten van de warmte gaan betalen. Nu is de prijs nog gekoppeld aan die van gas.

Een wetsvoorstel daarvoor wordt volgens minister Jetten, na verschillende keren uitstel, binnen een paar maanden naar de Tweede Kamer gestuurd.

Kamerleden die lid waren van parlementaire onderzoekscommissies hebben de indruk dat ministeries hebben geprobeerd de enquêtes te beïnvloeden. Ministeries en uitvoeringsorganisaties zouden in de besloten fase van onderzoeken hebben geprobeerd mee te kijken. In minstens één geval voelde een gehoorde zich daardoor onder druk gezet.

De parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid die het toeslagenschandaal onderzocht, ziet een patroon, want het gebeurde bij eerdere parlementaire enquêtes ook, hoorde de commissie. Die raadt daarom aan nog eens naar de wet te kijken die dit regelt.

Voordat een parlementaire enquêtecommissie begint met de openbare verhoren, doen de Kamerleden uitgebreid vooronderzoek. Ze houden daarvoor ook tientallen besloten verhoren. Mensen die gehoord worden, mogen van de wet iemand meenemen voor ondersteuning die ze zelf hebben uitgekozen.

De parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid merkte dat dit in de praktijk anders ging. Zo was er vaak een vaste persoon van het ministerie die ambtenaren begeleidde.

De commissie denkt dat de ministeries zo controle proberen te houden op wat hun ambtenaren in zo'n verhoor zeggen. En die ministeries wisten zo ook welke kant het onderzoek op ging, en konden hun ambtenaren voorbereiden op de vragen die zouden komen.

Bij de enquête naar de toeslagenaffaire gaf één ambtenaar toe de bijstandsverlener niet zelf te hebben gekozen, maar onder druk van de werkgever. De commissie denkt dat dat "stelselmatige praktijken" zijn. "Voorgaande parlementaire enquêtecommissies, zoals over de aardgaswinning, de woningcorporaties en de Fyra, hebben vergelijkbare ervaringen", schrijft de commissie.

De commissie die zich bezighield met de gaswinning in Groningen kreeg de indruk dat de ministeries met beeldvorming bezig waren, juist op een moment dat de waarheid boven tafel moest komen. "Hierbij speelt ook mee dat de werkgever in het belang van de reputatie en beeldvorming van de organisatie handelt. Dit belang staat niet zelden op gespannen voet met het belang van waarheidsvinding", staat in dat rapport. Commissievoorzitter Tom van der Lee zegt daar nu over: "Je wil niet dat er te veel regie wordt genomen, want dat kan de waarheidsvinding bemoeilijken."

De commissie Fraudebeleid meldt niet bij welk ministerie of welke uitvoeringsorganisatie de ambtenaar werkte die zich onder druk gezet voelde door de werkgever. Wel hoort de NOS van betrokkenen dat vooral de ministeries van Financiën en Sociale Zaken telkens dezelfde mensen meestuurden.

Een woordvoerder van Financiën zegt dat de begeleiding alleen gebeurde "uit goed werkgeverschap".

Een bijstandsverlener kon de ambtenaar bijvoorbeeld helpen documenten te zoeken. De woordvoerder stelt dat het vaak dezelfde bijstandsverlener was omdat die daar nu eenmaal expertise in had. "Voor zo ver ik weet is alles gebeurd op basis van vrijwilligheid."

Het ministerie bood ambtenaren ook gesprekstrainingen aan. Ook dat was volgens de woordvoerder alleen om ze te helpen bij het verhoor, niet om de waarheidsvinding in de weg te zitten.

Een woordvoerder van Sociale Zaken zegt dat ambtenaren een vrije keus hadden, maar vaak iemand van het ministerie erbij vroegen omdat die verstand van zaken had. Daardoor kon het gebeuren dat dezelfde mensen verschillende keren meegingen.